از تاریخچه و قدمت شهرستان ازنا و علت نام‌گذاری آن، اطلاعات دقیقی در دست نیست و روایت‌های متفاوت و ضد و نقیضی از آن وجود دارد که هیچ‌یک قابل تایید و یا رد نیستند. به طور کلی با توجه به قدمت قلعه‌ها و تپه‌های باستانی، بنظر می‌رسد که حداقل از 6000 سال پیش انسان‌ها در این منطقه سکونت داشته‌اند. در ادامه 3 نظریه در ارتباط با علت نام‌گذاری و قدمت شهرستان ازنا شرح داده شده است.
علت نام‌گذاری و قدمت ازنا
1- تغییر نام بعد از زلزله سال 1287
بر اساس گزارش مرکز لرزه‌نگاری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، زلزله فاجعه‌باری به بزرگی 7/4 بامداد سوم بهمن ماه سال 1287 خورشیدی (23 ژانویه سال 1909 میلادی) در دره سیلاخور واقع در فاصله 30 کیلومتری ازنا رخ می‌دهد که در اثر این آن، 128 روستا آسیب می‌بیند که از بین آن‌ها 64 آبادی به کلی ویران می‌گردد.
شمار کشته‌شدگان این زلزله از 6000 تا 8000 نفر گزارش شده است. گفته میشود ازنا یکی از همین آبادی‌ها بوده که در اثر زلزله به کلی ویران و بعد از زلزله، دوباره آباد میشود، از این رو آن را «ازنو» می‌نامند که بر اثر گذشت زمان به «ازنا» تغییر نام می‌دهد. حال سوال این است که نام پیشین این سرزمین، پیش از زلزله و ویرانی چه بوده است؟
2- ارمنی‌ها پایه‌گذار ازنا
روایت دیگری که از تاریچه ازنا وجود دارد این است که این منطقه در گذشته ارمنی‌نشین بوده و ازنا کلمه‌ای ارمنی است. به نقل از برخی کتب تاریخی زمان صفویه، کلمه ازناور برای نامیدن بزرگان گرجستانی به کار می‌رفته است و از آنجایی که در دوره صفویه گروهی از اهالی گرجستان به این ناحیه کوچانده شده‌اند، احتمال دارد که کلمه ازنا از کلمه ازناور منشق شده باشد.
3- ازنا نام سرزمین‌های کهن در قلمرو مادها
عده‌ای نیز بر این باورند که پیشینه ازنا بسیار کهن بوده و احتمالا به زمان مادها برمی‌گردد. طبق این نظریه، «ازنا» از دو کلمه «از» به معنی آتش و «نا» به عنوان پسوند مکان تشکیل شده است که به معنی محل آتش یا آتشکده است.
بر اساس این نظریه، ازنا نام یک منطقه یا آبادی به طور خاص نیست بلکه سلسله‌ای از چند ده یا دژ با نام یکسان ازنا است که در سده‌های میانی هزاره اول پيش از ميلاد بنا شده‌اند. علت ایجاد این مناطق نیز برای مقابله با حمله سایر قبایل به قلمرو مادها بیان شده است.
ازنایِ مَن در تکمیل این نظریه به نتایج جالب‌تری دست یافته است. حدود 20 منطقه در اطرف هگمتانه قدیم با نام‌های اَزنا، اَزناوْ، اِزناوْ، اَزناوِه، اَزناوْلِه، اَزناوِلِه، اَزنادَریان، اَزناب، اَزنا سَکوَند، بُزِ اَزنا، اَزنا مِهَلمَک، دره اَزنا، اَزنوجان و… در نقشه کنونی ایران وجود دارند که اگر قلمرو اولیه مادها را درنظر بگیریم، تمام این مناطق در این قلمرو جای خواهند گرفت.
در جنوب هگمتانه، پایتخت مادها، دست کم 13 منطقه با نام‌های مشابه ازنا دیده میشود که تقریبا 8 تای آن‌ها در یک امتداد واقع شده‌اند. اَزنادَریان (Azandariyan)، اَزناوْ (Aznav)، اَزناوِلِه (Aznavele)، بُزِاَزنا (Boz-e Azna)، روستای اَزنا (Azna)، شهرستان اَزنا (Azna)، اَزنا مِهَلمَک (Azna Mehalmak) و در نهایت اَزناوْلِه (Aznãvleh) در منطقه فریدن اصفهان، تقریبا در یک امتداد قرار دارند.
در شمال هگمتانه مناطق کمتری با نام‌هایی شبیه ازنا یافت شد؛ یک منطقه با نام اِزناو (Eznav) و دو منطقه با نام اَزناب (Aznab) در استان‌های قزوین و زنجان قرار گرفته‌اند. چند منطقه با نام‌های اَزناوِه (Aznaveh)، دره اِزنا (Ezna Valley) و اَزنوجان (Aznojan) نیز اطراف دلیجان و خمین یافت شده است.
یقینا وجود ازناهای متعدد در قلمرو یک قوم، که به صورت منظم در امتداد یکدیگر قرار گرفته‌اند، بی‌دلیل نیست. برخی از مورخان معتقدند در هنگام حمله مهاجمان، مادها در جایگاهی بزرگ و در مکانی مرتفع، با برافروختن آتش، جایگاه بعدی را از وجود خطر آگاه می‌کردند تا آن‌ها نیز با روشن کردن آتش، پیام را به جایگاه بعدی و در نهایت به پایتخت مادها، یعنی هگمتانه، مخابره کنند.
برای مثال خبر حمله دشمن از اَزناوْلِه (Aznãvleh) به اَزنا (Azna)، سپس به اَزنادَریان (Azandariyan)، اَزناوْ (Aznav)، اَزناوِلِه (Aznavele) و از آن‌جا به پایتخت منتقل می‌شده است تا خبر در مدت زمانی کوتاه آن هم در مسافتی طولانی در حدود 500 کیلومتر، مخابره گردد.
وجود یک آتشگاه باستانی در 12 کیلومتری جنوب غربی شهرستان ازنا و در ارتفاع 2670 متری قله چم سوزان، یکی از دلایلی‌ست که درست بودن این نظریه را تقویت می‌کند. لازم به ذکر است که در اطرف ازناوله فریدن نیز یک آتشکده وجود دارد. آتشکده نوشیجان نیز در فاصله بین ملایر و همدان، یکی از آتشکده‌هایی‌ست که قدمت آن به زمان مادها برمی‌گردد.
شهر شدن ازنا
ازنا در زمان حکومت پهلوی شاهد رشدی چشم‌گیر بود، به‌طوری‌که در سال ۱۳۳۰ خورشیدی شهرداری آن تاسیس گردید. یکی از مهم‌ترین علل رشد ازنا و تبدیل آن به شهر، موقعیت مهم این شهر در جغرافیای ایران است. عبور راه‌آهن سراسری ایران از ازنا و احداث ایستگاه راه‌آهن برای این شهر برای شروع توسعه ازنا کافی بود.
در سال 1310 خورشیدی یا قبل از آن، مخازن نفت در ازنا ساخته شد. در سال 1332 خورشیدی نیز احداث خط لوله سراسری در شورای عالی نفت ایران به تصویب رسید تا سه سال بعد یعنی در سال 1335 خط لوله اهواز – ازنا عملیاتی شود. نهایتا در سال ۱۳۳۶ خورشیدی شرکت ملی نفت در ازنا به صورت رسمی افتتاح گردید. (تاریخچه شرکت نفت ازنا)
در سال 1340 خورشیدی، ازنا به عنوان مرکز بخش جاپلق (گاپله) در حوزه شهرستان الیگودرز ارتقا پیدا کرد و در سال 1373 با تاسیس فرمانداری از الیگودرز جدا و به شهرستان تبدیل شد.
سلام مخازن شرکت نفت ازنا درسال ۱۳۳۵ ساخته شده است. لذا پیشنهاد میشود متن عنوان شده در این خصوص را اصلاح فرمایید
با سلام و سپاس از نظر شما.
در تصویر موجود در مطلب (نمای ازنا در سال 1310 خورشیدی)، مخازن نفت دیده میشود پس تاریخ احداث مخازن به این سال یا قبل از آن برمی‌گردد؛ مگر اینکه تاریخی که برای عکس ثبت شده است، اشتباه باشد.
سلام آیا قله دز همان قلعه مختار هست!؟
بله همان قلعه مختار است
مخازن شرکت نفت ازنا در زمان پهلوی اول توسط پیمانکار (شرکت بامداد) ساخته شده است ، لطفاً اگر مستندی درخصوص تاریخ ساخت مخازن دارید بفرمایید.
اولین مخازن ۱۳۰۲ درست است در حالی سال ۱۳۰۷برای ایرانشهر سیستان فرآورده ارسال کرده
اولین مخازن ۱۳۰۲ درست است در حالی سال ۱۳۰۷برای ایرانشهر سیستان فرآورده ارسال کرده
آیا نام قدیم قلعه دز ،مختار بوده!؟
سلام از آثار تاریخی روستایی مرزیان هم بگذرید باتشکر مجتبی دبیری
۵